Η μετεωρολογία ορίζει ότι κλίμα είναι η μέση κατάσταση των καιρικών διακυμάνσεων μιας ευρύτερης περιοχής ή κάποιου περιορισμένου τόπου.
Από την αρχαιότητα πιστευόταν ότι κάποια κλίματα ασκούσαν θετική επίδραση στην υγεία του οργανισμού και ότι συντελούσαν στην ενίσχυση του αμυντικού συστήματός του.
Η γενική ιατρική κλιματολογία εξετάζει τις βασικές αρχές που διέπουν την κλιματοθεραπεία. Έτσι, τα τελευταία χρόνια έχουν μελετηθεί οι παράγοντες του κλίματος, που παίζουν τον κύριο θεραπευτικό ρόλο.
Για την καλύτερη αξιοποίηση ενός κλίματος χρειάζεται συνεργασία από ειδικό κλιματολόγο και ιατρό με σκοπό τον προσδιορισμό των θεραπευτικών ιδιοτήτων του.
Με τέτοια συνεργασία χαρακτηρίζεται ένας τόπος ως ειδικός για αεροθεραπεία ή για θαλασσοθεραπεία.
Οι κλιματικές επιδράσεις μπορεί να είναι φυσικοί αλλά και χημικοί. Επειδή είναι αδύνατο να διακριθούν μεταξύ τους αντιμετωπίζονται ως ενότητες. Έτσι για παράδειγμα μιλούμε για φωτοακτινικές επιδράσεις που είναι η φωτοχημική δράση των υπεριωδών ακτίνων, για υγροθερμικές επιδράσεις που αφορούν θερμοκρασία, κίνηση αέρα και υγρασία και για σύνθετες αεροχημικές ενέργειες ή επιδράσεις.
Χρησιμοποιείται ο όρος βιοκλιματολογικός παράγοντας για κάθε κλιματική επίδραση που επιδρά στα βιολογικά φαινόμενα του οργανισμού. Ένας βιοκλιματολογικός παράγοντας μπορεί να έχει θετική επίδραση στην υγεία κάποιου ατόμου, όπως για παράδειγμα, το ορεινό κλίμα στη θεραπεία της φυματιώσεως? αλλά μπορεί να έχει και αρνητική επίδραση όπως στις βιομηχανικές πόλεις με χαμηλό υψόμετρο που κάτω από κάποιες ατμοσφαιρικές συνθήκες επικρατεί στην ατμόσφαιρά τους σημαντική ατμοσφαιρική ρύπανση. Η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των βιοκλιματολογικών παραγόντων καλείται βιοκλιματολογία.
Στον ευρωπαϊκό χώρο συναντώνται τρία είδη κλιμάτων: το ορεινό, το ημιορεινό και το θαλάσσιο.
Η ιατρική της Ιπποκρατικής σχολής.
Ο Ιπποκράτης έζησε στην Ελλάδα το χρυσό αιώνα, όταν αναδείχθηκαν οι δημιουργοί της φιλοσοφίας, της ιστορίας και του δράματος. Σύγχρονοί του ήταν ο φιλόσοφος Πλάτωνας, ο τραγικός Ευριπίδης και ο ιστορικός Θουκυδίδης. Και οι τρεις τους έχουν αντλήσει από το έργο του στοιχεία, που χρησιμοποίησαν ο καθένας με τον τρόπο του και μας δίνουν πληροφορίες για τον τρόπο αντιμετώπισης του αρρώστου και θεωρητικά και κατά την πράξη.
Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω το 460 π.Χ. Πατέρας του ήταν ο Ηρακλείδης, ο οποίος καταγόταν από τον Ασκληπιό και μητέρα του ήταν η Φαιναρέτη, που καταγόταν από τον Ηρακλή. Έτσι ήταν Ασκληπιάδης από τον πατέρα του και Ηρακλείδης από τη μητέρα του. Όταν γεννήθηκε ο Ιπποκράτης, η οικογένειά του ήταν ήδη διάσημη. Για προγόνους είχε βασιλείς, άρχοντες και ιερείς-ιατρούς. Οι πρώτοι του δάσκαλοι στην ιατρική ήταν ο ομώνυμος παππούς του και ο πατέρας του. Υποστηρίζεται ότι ήταν μαθητής του Ηρόδικου, του Αβδηρίτη Δημόκριτου και του ρήτορα Γοργία του Λεοντίνου.
Αρχικά άσκησε την ιατρική στο γενέθλιο νησί του, όπου και παντρεύτηκε. Απέκτησε τρία παιδιά, τον Θεσσαλό και τον Δράκοντα τους οποίους μύησε στην ιατρική τέχνη και μία κόρη, της οποίας ο σύζυγός της Πόλυβος υπήρξε επίσης γιατρός.
Ο Ιπποκράτης δεν εξασκήθηκε μόνο στην σχολή της Κω αλλά και στην σχολή της Κνίδου που υποστήριζε αντίθετες θεωρίες. Σε αυτήν την σχολή, στην οποία ανθούσαν οι ειδικότητες, αντιμετώπιζαν νόσους και όχι ασθενείς. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την Ιπποκρατική θεώρηση η οποία αντιμετωπίζει τον ασθενή ως ψυχοσωματική ολότητα και η ιατρική πρακτική είναι η προσαρμογή της θεραπείας στον μοναδικό κάθε φορά ασθενή. Έκανε περιοδείες σε πολλά μέρη όπως στην Σκυθία, στην Θάσο, στην Ιωνία, στην Θράκη, στην Μακεδονία και στην Θεσσαλία όπου πέθανε περίπου ενενήντα ετών.
Ήταν διάσημος στην εποχή του. Αναφέρεται ότι οι κάτοικοι των Αβδήρων, πόλης της Θράκης τον κάλεσαν για να εξετάσει τον φιλόσοφο Δημόκριτο γιατί θεωρούσαν ότι τρελλάθηκε. Ο Ιπποκράτης έφτασε στην πόλη, όπου βρήκε πολυάριθμο πλήθος να τον περιμένει θλιμμένο. Του ανέφεραν ότι ο φιλόσοφος καθόταν για μέρες μόνος του και συνεχώς γελούσε με ότι έβλεπε να γίνεται, ακόμη και αν ήταν λυπητερό. Τον οδήγησαν αμέσως κοντά στον Δημόκριτο ο οποίος έγραφε ένα έργο για τη μανία. Ο Ιπποκράτης μίλησε για ώρες μαζί του τον οποίο τελικά βρήκε απολύτως υγιή. Μετά από αυτή την συνάντηση αναπτύχθηκε αμοιβαία εκτίμηση.
Αναφέρεται ότι ο Ιπποκράτης είχε σώσει την Αθήνα από ένα μεγάλο λοιμό και για αυτόν το λόγο είχε τιμηθεί από τους Αθηναίους. Αυτό το γεγονός από κάποιους αμφισβητείται γιατί δεν μπορούν να διανοηθούν ότι είχε τόσες γνώσεις ο Ιπποκράτης. Ο Γαληνός και ο Αέτιος ο Αδιμηνός υποστηρίζουν ότι ο Ιπποκράτης έσωσε την Αθήνα ανάβοντας φωτιές σε όλη την πόλη και απολυμαίνοντας έτσι τον αέρα. Ο Ακτουάριος Ιωάννης γράφει ότι ο Ιπποκράτης είχε επινοήσει το αντίδοτο κατά του λοιμού. Η τελευταία άποψη είναι σύμφωνη με την ομοιοπαθητική πρακτική της αντιμετώπισης των επιδημιών και είναι κάτι που έχει γίνει πολλές φορές στην σύγχρονη εποχή από ομοιοπαθητικούς. Έχοντας ακούσει ο Πέρσης βασιλιάς Αρταξέρξης για αυτόν και για τις ικανότητές του, όταν μαστιζόταν τα στρατεύματά του από λοιμό, τον κάλεσε για να τον θεραπεύσει υποσχόμενός του πολλά πλούτη. Ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να συνεργαστεί με τον εχθρό της πατρίδας του. Ο Αρταξέρξης οργίστηκε και ζήτησε από τους Κώες να τον παραδώσουν αλλά αυτοί αρνήθηκαν.
Εκτός από την ηθική που χαρακτηρίζει τη διδασκαλία του Ιπποκράτη, σπουδαίο είναι το επιστημονικό – φιλοσοφικό του έργο. Καθιέρωσε το πείραμα για να αποδείξει τις θεωρίες του. Γνώριζε άριστα ανατομία. Οι γνώσεις του της οστεολογίας του επέτρεψαν να κατασκευάσει πιστό αντίγραφο ανθρώπινου σκελετού από χαλκό, τον οποίο αφιέρωσε στον Απόλλωνα στο Μαντείο των Δελφών. Περιέγραψε και ονόμασε πολλές ασθένειες όπως πνευμονία, πλευρίτιδα, άφθες, αμυγδαλίτιδα, κυνάγχη, διφθερίτιδα, εντερίτιδα, ειλεός, εμπύημα θώρακος, κοιλίας, παρασίτωση, ασκαρίδωση, λιθίαση νεφρών, κυστίτιδα, έλκος, υδροκήλη, κιρσοκήλη, αποπληξία, φυματιώδης σπονδυλίτιδα, ημιπληγία, παραπληγία, παραλύσεις νεύρων, ποδάγρα, ληθαργική εγκεφαλίτιδα, μανία, μελαγχολία, υστερία, τέτανος, κοιλιακός τύφος, δυσεντερία, άσθμα, εχινόκοκκο πνεύμονα, κ.λ.π. Γνωρίζει τον καρκίνο και τις διάφορες μορφές του όπως καρκίνο στήθους, ρινός, φάρυγγα, πνευμόνων, μήτρας, φάρυγγα κ.λ.π. Χρησιμοποιεί την επισκόπηση την ψηλάφηση και την ακρόαση.
Κατείχε επίσης πολλές γνώσεις από μαιευτική – γυναικολογία, αφροδισιολογία, δερματολογία, ψυχιατρική, νευρολογία, υγιεινή, οφθαλμολογία, ωτορινολαρυγγολογία και την παιδιατρική. Είχε σπουδαίες γνώσεις φαρμακολογίας που πολλοί σύγχρονοι γιατροί θα τις ζήλευαν. Εφάρμοζε την ομοιοθεραπευτική και την εναντιοθεραπευτική. Ήταν γνώστης της ύπαρξης του ασυνειδήτου και πίστευε ότι τα όνειρα αποτελούν ενδείξεις επιθυμιών. Εφάρμοζε τη χειρουργική η οποία δεν αποτελούσε ιδιαίτερη ειδικότητα αλλά τμήμα της γενικής ιατρικής. Είχε στην διάθεσή του πολλά χειρουργικά εργαλεία όπως νυστέρια, κόφτες, λαβίδες, καθετήρες, εμβρυουλκούς, ενδοσκόπια, κρανικά δράπανα, καθώς και τους περίφημους “στυλοβάτες του Ιπποκράτη”. Για τον Ιπποκράτη τα χειρουργικά εργαλεία έπρεπε να διαθέτουν τέτοιο μέγεθος, βάρος και λεπτότητα κατασκευής ώστε πάνω απ’ όλα να είναι εύχρηστα. Είναι βέβαιο ότι έκανε εξαιρετικά δύσκολες επεμβάσεις όπως τη διάνοιξη του θώρακα για εμπύημα ή τον τρυπανισμό του κρανίου.
Εκτός από τη βαθιά φιλοσοφία, το πλάτος της επιστημονικής του γνώσης και την ανώτατη ηθική του, ο ιπποκράτειος Όρκος δινόταν, δίνεται και θα δίνεται από τους γιατρούς, όσο θα υπάρχει πολιτισμός, γιατί αυτός είναι ο Πατέρας της Ιατρικής, παρά τις ύποπτες προσπάθειες κάποιων, που ευτυχώς είναι λίγοι, να αντικατασταθεί ο όρκος αυτός από την προσευχή του γιατρού Μαιμωνίδη.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιπποκρατικής ιατρικής είναι τα εξής:
Η ιπποκρατική ιατρική είναι η πρώτη που για την εξήγηση των επιμέρους ασθενειών δέχθηκε μόνο φυσικά αίτια.
Είναι η πρώτη που έδωσε ξεχωριστή σημασία στην παρατήρηση την οποία ανήγαγε σε διαγνωστική μέθοδο ανώτερη από κάθε άλλη.
Έδωσε την σωστή θέση στην διαιτητική.
Η ιπποκρατική νοσολογία δέχεται την ύπαρξη τεσσάρων χυμών οι οποίοι αποτελούν τα κύρια συστατικά του ανθρωπίνου σώματος. Αυτοί είναι το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη και η μαύρη χολή. Υγεία (ευκρασία) υπάρχει όταν η αναλογία των τεσσάρων χυμών είναι η σωστή, ενώ όταν διαταραχθεί αυτή η αναλογία τότε παρουσιάζεται η νόσος (δυσκρασία). Όταν εμφανιστεί η νόσος, η φύση του κάθε ατόμου ( το αμυντικό σύστημα του οργανισμού δηλαδή), κάνει κάθε προσπάθεια ώστε να αποκατασταθεί η κράση σε ισορροπία. Η διαδικασία με την οποία ο οργανισμός αποκαθιστά την κράση είναι η πέψη. Πέψη ονομάζεται η βαθμιαία μεταβολή που υφίστανται οι χυμοί του σώματος ώστε να ξαναβρεθούν στην κατάσταση που ήταν κατά την ευκρασία. Με άλλα λόγια κατά την πέψη εξαλείφονται οι τοξίνες που έχουν παρουσιαστεί στο σώμα. Ο Ιπποκράτης περιγράφει ότι κατά τη διαδικασία της πέψεως οι χυμοί του σώματος μετατρέπονται από λεπτοί, νερουλοί και δριμείς σε πυκνότερους, λιγότερο δριμείς και πιο βαθύχρωμους. Το ωμό υλικό μετατρέπεται σιγά σιγά σε κάτι που δεν έχει τη δύναμη να βλάψει, αυτή ακριβώς η μεταβολή είναι αποτέλεσμα της πέψεως. Το αποκορύφωμα της πέψεως είναι η κρίση. Κρίση είναι η κατάσταση κατά την οποία η νόσος φθάνει σε μια κρίσιμη καμπή η οποία ή επιμένει σταθερά με κίνδυνο την ζωή του ασθενούς, ή υφίεται με την εμφάνιση κάποιας ελαφρότερης συμπτωματολογίας από περιφερικώτερο ιεραρχικά κατώτερο όργανο, ή υφίεται με αύξηση της απέκκρισης φυσιολογικών εκκρίσεων. Πιο αναλυτικά, όταν πια η πέψη έχει συντελεστεί και η κράση των χυμών έχει αποκατασταθεί, τα κατάλοιπα της πέψεως αποβάλλονται από τον οργανισμό με τον ιδρώτα, με τον έμετο, με τα πτύελα, με τα κόπρανα ή με τα ούρα. Καμμιά φορά όμως ο οργανισμός δεν πετυχαίνει να αποβάλλει τις βλαβερές αυτές τοξίνες με κάποια φυσιολογική απεκκριτική οδό. Οι τοξίνες τότε συσσωρεύονται σε ένα ορισμένο σημείο του σώματος. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μετατόπιση της αρρώστιας από την αρχική της εστία σε μια άλλη θέση του σώματος. Αυτό καλείται απόσταση. Με την απόσταση πετυχαίνεται η μετατόπιση της νόσου από τα ιεραρχικά ανώτερα όργανα σε ιεραρχικά κατώτερα, όπου όταν εστιάζεται η διαταραχή σε αυτά, ο οργανισμός κινδυνεύει λιγότερο. Η απόσταση είναι πολύ χρήσιμος αμυντικός μηχανισμός και αν ακολουθηθεί η ιεραρχική φορά προαναγγέλλει την ίαση. Αν όμως ακολουθήσει φορά αντίθετη, δηλαδή από τα ιεραρχικά κατώτερα στα ιεραρχικά ανώτερα, τότε ο οργανισμός οδηγείται σε βαρύτερη νόσο. Παλινδρόμηση είναι η επάνοδος στην αρχική εστία.
Όσον αφορά στην αιτιολογία της νόσου, δεν υποστηριζόταν η αιτιοκρατική θεώρηση της νόσου αλλά ο πολυπαραγοντικός της χαρακτήρας αναγνωρίζοντας και τις βιολογικές και τις ψυχολο¬γι-κές και τις περιβαλλοντολογικές παραμέτρους.
Οι αρρώστιες περνούν από τρία στάδια, της απεψίας, της πέψεως και της κρίσεως. Στο πρώτο στάδιο γίνεται η διαταραχή της αναλογίας των χυμών, στο δεύτερο ο οργανισμός αντιδρά με την εμφάνιση των συμπτωμάτων, στο τρίτο σημειώνεται το τέλος. Αν ο άνθρωπος επιζήσει, το τέλος της αρρώστιας ή επέρχεται απότομα, αυτό σημαίνει με απότομη αποβολή των υπολειμμάτων της πέψεως (κρίση), ή με βραδύ ρυθμό (λύση).
Η βάση της θεραπείας είναι η φύση, με την οποία ο ιατρός συνεργάζεται, προσπαθώντας να την ενισχύει.
Ιπποκρατική σκέψη και ιατρική κλιματολογία
Σχετικά με τον τομέα της ιατρικής κλιματολογίας ο Ιπποκράτης υπήρξε ο δημιουργός και θεμελιωτής του δίδυμου αυτού κλάδου της θεραπευτικής.
Οι γνώσεις του για την κλιματολογία βρίσκονται συγκεντρωμένες στο «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» αλλά και σε διάφορα άλλα σημεία του έργου του. Το έργο του αποτέλεσε τη βάση για τις νεότερες βιοκλιματολογικές έρευνες. Το «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» σύμφωνα με τις απόψεις των κριτικών θεωρείται πραγματικό αριστούργημα. Το ότι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, με το έργο αυτό ο Ιπποκράτης χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ιατρικής, αποδεικνύει τη σπουδαιότητα του έργου αυτού.
Παρακάτω παρατίθενται αποσπάσματα από την Ιπποκρατική συλλογή που σχετίζονται με την κλιματολογία. Θα αρχίσουμε τη μελέτη μας με τα σχετικά εδάφια που βρίσκουμε στο «Περί αέρων υδάτων και τόπων».
«Όποιος θέλει να ερευνήσει σωστά την ιατρική επιστήμη, πρέπει να πράξει τα παρακάτω. Πρέπει πρώτα να έχει υπόψη του τις εποχές του έτους και ποια επίδραση μπορεί να φέρει η καθεμιά τους στον άνθρωπο. Οι εποχές δε μοιάζουν καθόλου μεταξύ τους και οι διαφορές τους αναφέρονται τόσο στις ίδιες όσο και στις μεταβολές από τη μία στην άλλη. Έπειτα πρέπει να εξετάζει τους ανέμους, ζεστούς και ψυχρούς, ιδιαίτερα όσους είναι κοινοί σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά και όσους παρουσιάζονται ιδιαίτερα σε κάθε τόπο. Πρέπει επίσης να εξετάζει τις επιδράσεις των υδάτων, επειδή, όπως διαφέρουν μεταξύ τους σε γεύση και βάρος, έτσι και η επίδραση κάθε είδους διαφέρει πολύ».
“Με βάση αυτά τα στοιχεία, πρέπει αν εξεταστούν τα επιμέρους προβλήματα. Γιατί, αν ο γιατρός είναι καλός γνώστης αυτών των πραγμάτων, κατά προτίμηση όλων- κι αν όχι όλων, τουλάχιστον των περισσοτέρων- όταν φτάνει σε πόλη που τυχόν δεν γνωρίζει, δεν θα είναι δυνατό να του διαφύγουν ούτε οι χαρακτηριστικές ασθένειες της περιοχής ούτε η φύση των συνηθισμένων νόσων. Έτσι δεν θα βρίσκεται σε αμηχανία κατά τη θεραπεία των ασθενειών και δεν θα κάνει λάθη, που είναι πιθανό να συμβούν, αν δεν έχει αυτές τις γνώσεις και αν δεν έχει εξετάσει από πριν όλα τα θέματα. Καθώς προχωρεί η εποχή και το έτος, θα είναι σε θέση να προβλέψει ποιες ασθένειες θα προσβάλουν την πόλη στο σύνολό της το καλοκαίρι ή τον χειμώνα, όπως και ποιες θα προσβάλουν κάθε άτομο από την αλλαγή στον τρόπο ζωής του. Γνωρίζοντας τις εποχιακές μεταβολές και την ανατολή και τη δύση των άστρων, καθώς και τον τρόπο μκε τον οποίο εμφανίζονται τα φαινόμενα αυτά, θα μπορούσε να προβλέπει πώς πρόκειται να είναι η χρονιά. Ερευνώντας με αυτό τον τρόπο και γνωρίζοντας από πριν τις καιρικές συνθήκες, θα γνωρίζει άρτια κάθε ζήτημα, θα καταφέρει με τον καλύτερο τρόπο να διασφαλίσει την υγεία και θα εξασκήσει με τη μεγαλύτερη επιτυχία το επάγγελμά του. Αν κάποιος νομίζει ότι όλα αυτά ανήκουν στον τομέα της μετεωρολογίας, θα διαπιστώσει, απομακρυνόμενος από αυτή τη γνώμη του, ότι η συμβολή της αστρονομίας στην ιατρική δεν είναι καθόλου μικρή αλλά αντίθετα πολύ μεγάλη. Γιατί μαζί με τις εποχές μεταβάλλεται ταυτόχρονα και η κατάσταση του πεπτικού συστήματος.”?
“Αν μια πόλη είναι εκτεθειμένη στους θερμούς ανέμους-όσους πνέουν ανάμεσα στη χειμερινή ανατολή και τη χειμερινή δύση του ηλίου- και οι άνεμοι αυτοί είναι συνηθισμένοι εκεί, και προφυλάσσεται από τους βόρειους ανέμους, τα νερά στην πόλη τούτη είναι άφθονα και υφάλμυρα και βρίσκονται αναγκααστικά κοντά στην επιφάνεια, θερμά το καλοκαίρι και ψυχρά το χειμώνα. Τα κεφάλια των κατοίκων είναι υγρά και γεμάτα φλέγμα, και τα πεπτικά τους όργανα διαταράσσονται συχνά, καθώς το φλέγμα κατεβαίνει από το κεφάλι προς τα κάτω. Οι περισσότεροι κάτοικοι έχουν κάποια ατονία, δεν είναι καλοί ούτε στο φαγητό ούτε στο ποτό? άνθρωποι με αδύναμο κεφάλι δεν θα μπορούσαν να είναικαλοί πότες, επειδή η μέθη είναι γι’ αυτούς πιο οδυνηρή. Οι ενδημικές νόσοι σ’ αυτές τις πόλεις είναι οι ακόλουθες: Πρώτα πρώτα οι γυναίκες είναι φιλάσθενες και παρουσιάζουν υπερβολικές ροές. Έπειτα, πολλές είναι στείρες εξαιτίας ασθενείας και όχι από τη φύση τους, ενώ έχουν συχνές αποβολές. Τα παιδιά προσβάλλονται από σπασμούς και δύσπνοιες, φαινόμενα που νομίζουν ότι προκαλεί η παιδική ασθένεια, που θεωρείται ιερή. Οι άντρες υποφέρουν από δυσεντερίες, διάρροιες, πυρετούς με ρίγος και χρόνιους πυρετούς το χειμώνα, πολλές νυχτερινές φουσκάλες και αιμορροΐδες. Πλευρίτιδες, περιπνευμονίες, καύσοι και ασθένειες που θεωρούνται οξείες, παρουσιάζονται σπάνια. Οι ασθένειες αυτές δεν είναι δυνατό να εκδηλώνονται, εκεί που οι άνθρωποι είναι ευκοίλιοι. Παρουσιάζονται υγρές οφθαλμίες, όχι σοβαρές, που διαρκούν λίγο, αν δεν παρουσιαστεί επιδημία εξαιτίας μεταβολής του καιρού. Σε ανθρώπους άνω των πενήντα ετών ρέουν υγρά από τον εγκέφαλο παραλύουν, όταν εκτεθεί ξαφνικά το κεφάλι τους στον ήλιο ή όταν τους διαπεράσει δυνατό κρύο. Αυτές είναι οι ενδημικές ασθένειες? εκτός όμως από αυτές, αν παρουσιαστεί κάποια επιδημία από τη μεταβολή των εποχών, προσβάλλονται και από αυτή.
Σε πόλεις με αντίθετη από τις προηγούμενες γεωγραφική θέση, που είναι εκτεθειμένες στους ψυχρούς ανέμους, οι οποίοι πνέουν ανάμεσα στη θερινή δύση και τη θερινή ανατολή του ήλιου και είναι συνηθισμένοι σ’ αυτές, προφυλάσσονται όμως από το νοτιά και τους θερμούς ανέμους, τα πράγματα στις πόλεις αυτές είναι έτσι: Πρώτα πρώτα τα νερά στις περιοχές αυτές είναι ως επί το πολύ σκληρά και ψυχρά. Οι κάτοικοι πρέπει να είναι σφικτοδεμένοι και λιπόσαρκοι και, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι κατώτερες κοιλότητές τους είναι σφικτές και σκληρές, ενώ οι ανώτερες πιο χαλαρές. Η ιδιοσυστασία τους είναι περισσότερο χολώδης παρά φλεγματική, τα κεφάλια τους είναι υγιή και γερά, παρουσιάζουν όμως συχνά τάσεις εσωτερικής κάκωσης. Οι ενδημικές ασθένειες είναι οι ακόλουθες: πολλές πλευρίτιδες και οι ασθένειες που θεωρούνται οξείες. Πρέπει να συμβαίνει έτσι, επειδή είναι δυσκοίλιοι και από την παραμικρή αφορμή προκαλούνται σε πολλούς αποστήματα. Αιτία αυτού του φαινομένου είναι η δυσκαμψία του σώματος και η σφικτή κοιλιά. Η ξηρότητα τους και η ψυχρότητα των υδάτων τους κάνει ευάλωτους στις εσωτερικές αιμορραγίες. Οι συνθήκες αυτές αναγκάζουν τους ανθρώπους να τρώνε πολύ και να πίνουν λίγο, γιατί δεν μπορούν ταυτόχρονα να τρώνε και να πίνουν πολύ. Οι οφθαλμίες δεν είναι συχνές αλλά ξηρές και βίαιες και σύντομα τα μάτια αιμορραγούν. Οι άνθρωποι κάτω των τριάντα ετών υποφέρουν το καλοκαίρι από ισχυρές ρινορραγίες. Οι περιπτώσεις των αποκαλούμενων ιερών ασθενειών είναι σπάνιες αλλά βαριές. Αυτοί οι άνθρωποι, όπως είναι φυσικό,ζουν περισσότερο από τους άλλους. Οι πληγές τους δεν παρουσιάζουν φλεγμονώδη ούτε κακοήθη μορφή. Ο χαρακτήρας τους είναι βίαιος μάλλον παρά πράος. Τούτες οι εγχώριες ασθένειες για τους άντρες, και εκτός από αυτές προσβάλλονται και από τις επιδημίες που μπορεί να εκδηλωθούν με την αλλαγή των εποχών. Όσο για τις γυναίκες, πολλές γίνονται πρώτα πρώτα σφικτές εξαιτίας της σκληρότητας, του δύσπεπτου χαρακτήρα και της ψυχρότητας του νερού. Οι έμμηνες ροές τους δεν είναι φυσιολογικές αλλά λίγες σε ποσότητα και κακές. Έπειτα, ο τόκετος τους είναι δύσκολος, αν και σπάνια αποβάλλουν. Όταν γεννήσουν,δεν μπορούν να θηλάσουν τα παιδιά τους, επειδή η έκκριση του γάλακτος εμποδίζεται από τη σκληρότητα και το δύσπεπτο χαρακτήρα του νερού. Συχνές είναι και οι φθίσεις μετά τον τοκετό, επειδή η βιαιότητά του προκαλεί αιματώματα και κακώσεις των ιστών. Τα αγόρια, όσο είναι μικρά, υποφέρουν από υδρωπικία στους όρχεις, που εξαφανίζεται έπειτα, όταν μεγαλώσουν. Στις περιοχές αυτές η εφηβεία καθυστερεί. Έτσι λοιπόν, όπως είπα, έχουν τα πράγματα σχετικά με τους θερμούς και τους ψυχρούς ανέμους καθώς και με αυτές τις πόλεις.
Η κατάσταση των πόλεων που βρίσκονται εκτεθειμένες στους ανέμους, οι οποίοι πνέουν ανάμεσα στη θερινή και χειμερινή ανατολή του ήλιου, και όσων πόλεων έχουν τον αντίθετο προσανατολισμό, είναι η ακόλουθη: Οι περιοχές που βρίσκονται προς την ανατολή, είναι, φυσικά, πιο υγιεινές από εκείνες που βλέπουν προς τον βορά και απ’ όσες είναι εκτεθειμένες στους θερμούς ανέμους, ακόμα κι αν απέχουν μεταξύ τους ένα στάδιο. Κατά πρώτον, τόσο η ζέστη όσο και το κρύο είναι πιο μετριασμένα. Έπειτα, τα νερά που βρίσκονται προς την ανατολή του ήλιου, είναι αναγκαστικά διαυγή, ευωδιαστά, ελαφρά και ευχάριστα σ’ αυτή την πόλη, επειδή ο ήλιος, καθώς ανατέλλει και λάμπει παντού, εμποδίζει την αλλοίωσή τους, γιατί σε μερικά μέρη επικρατεί συνήθως ομίχλη τις πρωινές ώρες. Η όψη των κατοίκων είναι μάλλον ζωηρή και ανθηρή, εκτός αν τους προσβάλλει κάποια ασθένεια. Η φωνή τους είναι καθαρή, ο χαρακτήρας τους καλύτερος και είναι πιο έξυπνοι από τους κατοίκους πόλεων στραμμένων προς το βορά, όπως ακριβώς είναι καλύτερα και όλα όσα γεννιούνται σ’ αυτόν τον τόπο. Η πόλη με τέτοια γεωγραφική θέση μοιάζει με την άνοιξη, γιατί η ζέστη και το κρύο είναι εκεί μετριασμένα. Οι ασθένειες είναι σπανιότερες και ελαφρότερες και μοιάζουν με εκείνες που αναφέραμε ότι παρουσιάζονται στις πόλεις τις εκτεθειμένες στους θερμούς ανέμους. Οι γυναίκες συλλαμβάνουν αμέσως και γεννούν εύκολα. Έτσι έχει η κατάσταση σχετικά με τις πόλεις αυτές.
Όσες περιοχές βλέπουν προς τη δύση του ήλιου και προστατεύονται από τους ανέμους που φυσούν από την ανατολή, ενώ οι θερμοί και οι ψυχροί βόρειοι φυσούν σ’ αυτές πλάγια, έχουν αναγκαστικά πολύ ανθυγιεινή θέση. Πρώτα πρώτα τα νερά δεν είναι διαυγή και η αιτία είναι ότι τις πρωινές ώρες επικρατεί συνήθως ομίχλη που αναμειγνύεται με αυτά και καταστρέφει τη διαύγειά τους, αφού ο ήλιος δε λάμπει από πάνω τους, προτού ανέβει ψηλά στον ουρανό. Το καλοκαίρι πνέουν από τις πρωινές ώρες ψυχρές αύρες και πέφτει πάχνη. Την υπόλοιπη ημέρα, ο ήλιος, καθώς προχωρεί προς τη δύση, τσουρουφλίζει τους κατοίκους, αλλοιώνει το χρώμα τους και τους κάνει φυσικά ασθενικούς και ευάλωτους σε όλες τις παραπάνω ασθένειες, από τις οποίες καμιά δεν ανήκει αποκλειστικά σ’ αυτούς. Οι φωνές τους είναι δικαιολογημένα βαριές και βραχνές εξαιτίας του ατμοσφαιρικού αέρα που συνήθως εκεί είναι ακάθαρτος και ανθυγιεινός, αφού δεν καθαρίζεται από βόρειους ανέμους, που δε φυσούν εκεί? αλλά αυτοί που φυσούν και επικρατούν σ’ αυτές τις περιοχές, είναι γεμάτοι υδρατμούς, αφού τέτοιου είδους είναι οι δυτικοί άνεμοι. Τούτη η θέση της πόλης μοιάζει-σχετικά με τις μεταβολές της ημέρας- με φθινόπωρο, επειδή η διαφορά θερμοκρασίας ανάμεσα στο πρωί και το βράδυ είναι πολύ μεγάλη. Σχετικά με τους ανέμους, ποιοι είναι ευνοϊκοί και ποιοι όχι, έτσι έχουν τα πράγματα».
“Οι άλλοι λαοί της Ευρώπης διαφέρουν μεταξύ τους και σε ανάστημα και σε σωματική διάπλαση εξαιτίας των εποχιακών εναλλαγών, που είναι απότομες και συχνές? η ζέστη του καλοκαιριού είναι ισχυρή και ο χειμώνας βαρύς, οι βροχές πολλές, οι ξηρασίες πάλι μακροχρόνιες και οι άνεμοι προκαλούν πολλές και ποικίλες μεταβολές. Είναι, λοιπόν, φυσικό να επηρεάζεται και η σύλληψη και η πήξη του σπέρματος, και να μην είναι η ίδια το καλοκαίρι και τον χειμώνα, ούτε κατά τις περιόδους υγρασίας και ξηρασίας. Για τον λόγο τούτο, νομίζω, οι Ευρωπαίοι παρουσιάζουν μεγαλύτερες παραλλαγές από τους Ασιάτες και οι σωματικές τους διαστάσεις διαφέρουν κατά πολύ από πόλη σε πόλη. Οι διαταραχές στη διαμόρφωση του εμβρύου είναι περισσότερες σς κλίματα με συχνές εναλλαγές εποχών, παρά σε κλίματα όπου οι μεταβολές είναι παραπλήσιες ή όμοιες η μία με την άλλη. Το ίδιο ισχύει και για το χαρακτήρα των κατοίκων. Σε τέτοια κλίματα οι χαρακτήρες παρουσιάζουν σκληρότητα, έλλειψη κοινωνικότητας και είναι ευερέθιστοι. Οι συχνοί πνευματικοί κλονισμοί προσδίδουν αγριάδα και καταστρέφουν την ηρεμία και την πραότητα. Για το λόγο τούτο, νομίζω, οι κάτοικοι της Ευρώπης είναι περισσότερο θαρραλέοι από τους Ασιάτες. Η κλιματολογική ομοιογένεια επιφέρει ραθυμία, ενώ οι μεταβολές δραστηριοποιούν το σώμα και τη ψυχή».?
“Και στην Ευρώπη υπάρχουν φυλές που διαφέρουν μεταξύ τους σε ανάστημα, σωματική διάπλαση και ανδρεία. Οι διαφορές οφείλονται στις ίδιες αιτίες, που ανέφερα και πριν και που τώρα θα περιγράψω με περισσότερη σαφήνεια. Οι κάτοικοι των ορεινών, ανώμαλων, υψηλών και υγρών περιοχών, όπου οι εποχές παρουσιάζουν πολύ μεγάλες καιρικές μεταβολές, είναι φυσικό να είναι υψηλόσωμοι, προικισμένοι από τη φύση με φιλοπονία και θάρρος, ενώ ταυτόχρονα δεν έχουν και λίγη αγριάδα και ωμότητα. Οι κάτοικοι τώρα των κοιλάδων με λιβάδια, αποπνικτική ατμόσφαιρα και ανέμους περισσότερο ζεστούς παρά ψυχρούς, που πίνουν ζεστά νερά, δεν είναι ούτε ψηλοί ούτε καλοφτειαγμένοι αλλά περισσότερο πλατύσωμοι, παχύσαρκοι και μαυρομάλληδες?είναι περισσότερο μελαχροινοί παρά ανοιχτόχρωμοι με ιδιοσυγκρασία λιγότερο φλεγματική παρά χολώδη…
Όσοι κατοικούν σε υπερυψωμένες, ομαλές περιοχές με ανέμους και άφθονα νερά, γίνονται ψηλοί και μοιάζουν μεταξύ τους, είναι όμως λιγότεροι αρρενωποί και πιο ήρεμοι στο χαρακτήρα. Όσοι κατοικούν σε τόπο λεπτό, ξηρό και γυμνό, όπου οι εποχιακές μεταβολές παρουσιάζουν μεγάλες αντιθέσεις, γίνονται εύρωστοι και σφικτοδεμένοι, μάλλον ξανθοί παρά μελαχρινοί, υπεροπτικοί και ιδιότροποι στο χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία. Όπου οι εποχιακές μεταβολές είναι περισσότερο συχνές και με έντονες αντιθέσεις, εκεί εμφανίζεται και μεγαλύτερη ποικιλία σε σωμαιτκή διάπλαση, χαρακτήρα και ιδιοσυγκρασία…
Διαπιστώνει κανείς ότι η διάπλαση και ο χαρακτήρας των ανθρώπων είναι κατά κανόνα ανάλογος με τα χαρακτηριστικά της περιοχής τους. Όπου ο τόπος είναι παχύς,μαλακός και υγρός και το νερό βρίσκεται πολύ κοντά στην επιφάνεια, ώστε να ζεσταίνεται το καλοκαίρι και να κρυώνει το χειμώνα, και αν οι κλιματολογικές συνθήκες είναι ομαλές, τότε οι κάτοικοι είναι παχύσαρκοι, χωρίς εμφανείς τις αρθρώσεις, υγροί, νωθροί και γενικά δειλοί στη ψυχή. Διακρίνει κανείς σ’αυτούς μαλθακότητα και υπνηλία. Όσον αφορά στις τέχνες είναι άγαρμποι, δεν έχουν επιδεξιότητα και οξύνοια. Όπου όμως η γη είναι γυμνή, ακάλυπτη και τραχιά, υποφέρει από το χειμώνα και ψήνεται από τον ήλιο, εκεί θα δει κανείς ανθρώπους σκληρούς, λιπόσαρκους, με καλά διαγραμμένες αρθρώσεις, στιβαρούς και δασύτριχους. Η έντονη ενεργητικότητα και η επαγρύπνηση είναι χαρακτηριστικά αυτών των ανθρώπων. Είναι υπεροπτικοί και ιδιότροποι στο χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία, περισσότερο άγριοι παρά πράοι, εξυπνότεροι και πιο εύστροφοι στις τέχνες και ανώτεροι στον πόλεμο…”?
Στα βιβλία των «επιδημιών», τα οποία είναι επτά, υπάρχουν σημεία που αναφέρονται στην επίδραση που έχει το κλίμα για την εμφάνιση των επιδημιών.
Ο Ιπποκράτης χρησιμοποίησε το νοσολογικό όρο «επιδημία» για τις αρρώστιες που μεταδίδονται σε μεγάλη κλίμακα σε αντιδιαστολή με την περιστασιακή ή σποραδική εμφάνιση μιας αρρώστιας. Θεωρούσε ότι οι επιδημίες οφειλόταν σε κάποια φυσικά αίτια, όπως για παράδειγμα, στην επίδραση των βόρειων ή νότιων ανέμων, στην υγρασία, στις βροχοπτώσεις, στις χιονοπτώσεις, στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος κ.λ.π. Αναφέρονται παρακάτω μερικά σχετικά εδάφια από αυτά τα βιβλία, που έχουν σχέση με το θέμα μας:
«Στη Θάσο, το φθινόπωρο, κατά την ισημερία και όταν στον ορίζοντα φαίνεται ο αστερισμός των Πλειάδων, έπεσαν πολλές βροχές, συνεχείς και ασθενείς, συνοδευόμενες από νότιους ανέμους. Τον χειμώνα φύσηξαν νοτιάδες, ασθενείς βοριάδες, και επικράτησε ξηρασία? σε γενικές γραμμές ο χειμώνας έμοιαζε με άνοιξη. Την άνοιξη φύσηξαν νοτιάδες, υπήρχε ψύχρα και έπεσαν ασθενείς βροχές. Το καλοκαίρι ως επί το πολύ ήταν συννεφιασμένο, χωρίς βροχές, με λίγα μελτέμια, ασθενή και ακανόνιστα.
Επειδή στο σύνολό του ο καιρός ήταν υπό την επίδραση των νοτιάδων κι επικρατούσε ξηρασία, με την αλλαγή του καιρού στην αρχή της άνοιξης, όταν φύσηξαν βοριάδες, μερικοί ασθενείς προσβλήθηκαν από υψηλούς πυρετούς, ήπιας όμως μορφής, που σε λίγες περιπτώσεις προκάλεσαν αιμορραγίες, όχι όμως και θάνατο.
Πολλοί παρουσίασαν παρωτίτιδες, από τη μια ή και από τις δυο πλευρές του προσώπου, τις περισσότερες όμως φορές χωρίς πυρετό, έτσι που δε χρειάστηκε να πέσουν στο κρεβάτι. Ωστόσο σε μερικές περιπτώσεις παρατηρήθηκε ελαφρός πυρετός, αλλά τα οιδήματα υποχώρησαν όλα, χωρίς να προκαλέσουν βλάβη? και σε καμιά περίπτωση δε σχηματίστηκε απόστημα, όπως συμβαίνει σε οιδήματα οφειλόμενα σε άλλους λόγους…
Στην αρχή και σε όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, αλλά και το χειμώνα, πολλά άτομα, που υπέφεραν ήδη από πολύ καιρό, έπεσαν στο κρεβάτι με συμπτώματα φθίσης? η αρρώστια τούτη, που την ύπαρξή της υποψιάζονταν μερικοί, επιβεβαιώθηκε σε πολλούς τότε. Κάποιοι τη παρουσίασαν για πρώτη φορά εκείνη την εποχή? τα άτομα τούτα είχαν φυσική προδιάθεση προς τη φθίση. Πολλοί, στην πραγματικότητα οι περισσότεροι από αυτούς, πέθαναν. Απ’ όσους έπεσαν στο κρεβάτι, δεν ξέρω κανένα που να έζησε για αρκετό καιρό. Ο θάνατος επήλθε γρηγορότερα απ’ ότι συνηθίζεται σε τέτοιες ασθένειες, ωστόσο τα άλλα περιστατικά, που θα περιγράψω παρακάτω, αν και διήρκεσαν περισσότερο και συνοδεύονταν κι από πυρετό, αντιμετωπίστηκαν εύκολα και δεν αποδείχτηκαν μοιραία. Η φθίση ήταν η χειρότερη από τις ασθένειες που εμφανίστηκαν τότε, και μόνη αυτή ήταν η αιτία για το μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα συμπτώματα ήταν τα παρακάτω…
Το καλοκαίρι, ακόμη και το φθινόπωρο, εκδηλώθηκαν πολλοί συνεχείς πυρετοί, όχι όμως βίαιοι, και προσέβαλαν άτομα, που ενώ έπασχαν από μακροχρόνιες ασθένειες, δεν υπέφεραν κατά τα’ άλλα. Στις περισσότερες περιπτώσεις το πεπτικό σύστημα παρουσίασε διαταραχές, εύκολα υποφερτές, χωρίς να προκαλέσει αξιόλογα προβλήματα. Τα ούρα των περισσοτέρων ασθενών είχαν καλό χρώμα, ήταν καθαρά αλλά αραιά, και ωρίμαζαν, καθώς περνούσε ο καιρός και πλησίαζε η κρίση…
Απ’ όλες τις ασθένειες που αναφέραμε κάτω από αυτές τις καιρικές συνθήκες μόνο η φυματίωση είχε θανατηφόρα κρούσματα? όσοι υπέφεραν από άλλες ασθένειες έγιναν καλά και οι άλλης μορφής πυρετοί δεν προκάλεσαν το θάνατο»
«Στη Θάσο, νωρίς το φθινόπωρο, παρουσιάστηκαν πρόωρες καταιγίδες και ξαφνικά φύσηξαν πολλοί βόρειοι και νότιοι άνεμοι που έφεραν βροχές. Οι συνθήκες αυτές συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια και μέχρι τη δύση των Πλειάδων. Το χειμώνα φύσηξαν βόρειοι άνεμοι, έπεσαν άφθονες και δυνατές ραγδαίες βροχές και χιόνια, αλλά πολλές φορές υπήρχαν και διαλείμματα καλοκαιρίας. Όλα τούτα συνέβησαν, αλλά το κρύο δεν ήταν ιδιαίτερα εκτός εποχής. Αμέσως όμως μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν αρχίζει συνήθως να φυσάει ο ζέφυρος, ο βαρύς χειμώνας ξαναγύρισε με πολλούς βόρειους ανέμους, χιόνια και άφθονες, συχνές βροχοπτώσεις? ο ουρανός ήταν βαρύς και συννεφιασμένος. Οι συνθήκες αυτές κράτησαν πολύ και δεν υποχώρησαν πριν από την ισημερία. Η άνοιξη ήταν κρύα, με βόρειους άνεμους, υγρή και συννεφιασμένη. Το καλοκαίρι δεν ήταν υπερβολικά ζεστό και φυσούσαν συνέχεια μελτέμια. Σύντομα όμως καθώς πλησίαζε η ανατολή του Αρκτούρου, έπεσαν πάλι βροχές με βόρειους ανέμους. Επειδή όλη η χρονιά κύλησε με υγρασία, κρύο και βοριάδες, το χειμώνα η υγεία των κατοίκων ήταν καλή από πολλές απόψεις? στις αρχές της άνοιξης όμως αρρώστησαν πολλοί, ή μάλλον οι περισσότεροι. Στην αρχή παρουσιάστηκαν οφθαλμίες με καταρροές, πόνο και αδιάλυτες εκκρίσεις. Στα μάτια πολλών παρουσιάστηκαν μικρές εκκρίσεις, που άνοιγαν δύσκολα? στις περισσότερες περιπτώσεις η ασθένεια υποτροπίαζε και υποχωρούσε αργά, όταν πια πλησίαζε το φθινόπωρο.
Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο εμφανίστηκαν δυσεντερίες, τεινεσμοί, λειεντερίες? ακόμα χολώδης διάρροια, με κενώσεις από αραιές, άφθονες, άπεπτες και ερεθιστικές ουσίες? σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις οι κενώσεις ήταν σα νερό. Σε πολλές περιπτώσεις υπήρχαν ακόμα ροές από τους ουροφόρους αγωγούς, οδυνηρές, χολώδεις, με μορφή νερού, γεμάτες λεπτά σώματα, πυώδεις, που προκαλούσαν στραγγουρία…
Όταν ήρθε το φθινόπωρο αλλά και κατά τη διάρκειά του χειμώνα, παρατηρήθηκαν καταστάσεις μαρασμού, συνεχείς πυρετοί –λίγοι με μορφή καύσου- πρωινοί, νυχτερινοί, ημιτριταίοι, κανονικοί, τριταίοι, τεταρταίοι, περιοδικοί. Κάθε μορφή πυρετού πρόσβαλε πολλά άτομα..».?
«Στη Θάσο, λίγο πριν από την ανατολή αλλά και κατά τη διάρκεια του Αρκτούρου, έπεσαν πολλές και δυνατές βροχές συνοδευόμενες από βοριάδες. Γύρω στην ισημερία και μέχρι τη δύση των Πλειάδων έπεσαν λίγες βροχές με νοτιάδες. Το χειμώνα φύσηξαν βοριάδες και επικράτησε ξηρασία, κρύο, ισχυροί άνεμοι και χιονοπτώσεις. Γύρω στην ισημερία ξέσπασαν πολύ δυνατές καταιγίδες. Την άνοιξη φύσηξαν βοριάδες, υπήρχε ξηρασία, λίγες βροχές και κρύο. Γύρω στο θερινό ηλιοστάσιο έβρεξε λίγο και ακολούθησε δυνατό κρύο μέχρι ν’ ανατείλει ο αστερισμός του Κυνός. Μετά την περίοδο τούτη και μέχρι ν’ ανατείλει ο αστερισμός του Αρκτούρου, το καλοκαίρι ήταν θερμό, η ζέστη μεγάλη, χωρίς διακοπή, συνεχής και έντονη. Δεν έπεσαν βροχές, φύσηξαν μελτέμια και κατά την ανατολή του Αρκτούρου επικράτησαν νοτιάδες με βροχές μέχρι την ισημερία.
Με την καιρική αυτή κατάσταση άρχισαν το χειμώνα να εμφανίζονται παραπληγίες σε πολλά άτομα, μερικά από τα οποία γρήγορα πέθαναν. Η αρρώστια γενικά πήρε τη μορφή επιδημίας, ενώ κατά τα άλλα η υγεία των κατοίκων διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση. Στην αρχή της άνοιξης εμφανίστηκαν καύσοι, που συνεχίστηκαν όλο το καλοκαίρι μέχρι τη φθινοπωρινή ισημερία. Οι περισσότεροι απ’ όσους αρρώστησαν αμέσως με την αρχή της άνοιξης ή στην αρχή του καλοκαιριού, σώθηκαν και λίγοι μόνο πέθαναν. Όταν όμως ήρθε το φθινόπωρο και άρχισαν οι βροχές, τα περιστατικά αυτά έγιναν επικίνδυνα και προκάλεσαν το θάνατο σε περισσότερους…».?
«Κοντά στην ισημερία, μέχρι τη δύση των Πλειάδων και κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ενώ συνεχίζονταν οι καύσοι, αυξήθηκαν και τα περιστατικά φρενίτιδας, που στις περισσότερες περιπτώσεις αποδείχτηκαν θανατηφόρα. Λίγα ωστόσο κρούσματα παρουσιάστηκαν και το καλοκαίρι…»
«Το χειμώνα, κατά τηνεποχή του χειμερινού ηλιοστασίου και μέχρι την ισημερία, οι καύσοι και οι φρενίτιδες συνεχίστηκαν και προκάλεσαν πολλούς θανάτους. Οι κρίσεις τους όμως είχαν αλλάξει μορφή: οι περισσότεροι ασθενείς εκδήλωναν κρίση την πέμπτη μέρα από την αρχή της αρρώστιας, μεσολαβούσαν τέσσερις μέρες και ακολουθούσε υποτροπή? μετά από αυτή ερχόταν κρίση την πέμπτη μέρα, δηλαδή συνολικά μετά από δεκατέσσερις μέρες. Τέτοιες κρίσεις εκδηλώνονταν κυρίως σε παιδιά αλλά και σε ηλικιωμένους.
Μερικοί πάθαιναν κρίση την ενδέκατη μέρα, υποτροπή τη δέκατη τέταρτη και τελική κρίση την εικοστή. Αν όμως εμφανίζονταν ρίγη γύρω στην εικοστή μέρα, η κρίση ερχόταν την τεσσαρακοστή. Πολλοί πάθαιναν τα ρίγη κοντά στην περίοδο της αρχικής κρίσης, και σε όσους εκδηλώνονταν από την αρχή μαζί με την κρίση, επανεμφανίζονταν ταυτόχρονα με την κρίση που ακολουθούσε την υποτροπή. Ελάχιστοι, ωστόσο, ένιωθαν ρίγη την άνοιξη, περισσότεροι το καλοκαίρι, ακόμη περισσότεροι το φθινόπωρο, και οι πιο πολλοί το χειμώνα. Οι αιμορραγίες όμως σταματούσαν κάπως…»
«Η διάγνωση των ασθενειών βασίζεται στη μελέτη της ανθρώπινης φύσης γενικά αλλά και της ιδιοσυγκρασίας του καθενός ανθρώπου, της ίδιας της ασθένειας, του αρρώστου, της αγωγής που συστήθηκε και του γιατρού που τη συνέστησε, γιατί και αυτό παίζει ρόλο στη βελτίωση ή επιδείνωση της κατάστασης? ακόμη από τις καιρικές συνθήκες στο σύνολό τους, αλλά και από τις επιμέρους συνθήκες του ουρανού και κάθε περιοχής χωριστά? από τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής, τις δραστηριότητες και την ηλικία του καθενός? από την ομιλία, τον τρόπο συμπεριφοράς, τη σιωπή, τις σκέψεις, από τον ύπνο και την αϋπνία, από τα όνειρα, ανάλογα με το είδος και την ώρα που τα βλέπει καθένας, από τις κινήσεις των χεριών, τις φαγούρες, τα δάκρυα? αλλά και από τους παροξυσμούς, τις κενώσεις, τα ούρα, τα πτύελα, τον εμετό, από τις εναλλαγές των ασθενειών και τα αποστήματα που οδηγούν στο θάνατο ή σε κρίση , από τον ιδρώτα, το κρύο, τα ρίγη, το βήχα, το φτέρνισμα, το λόξιγκα, την αναπνοή, τα ρεψίματα, τον τρόπο αποβολής των αερίων -αν είναι σιωπηλός ή θορυβώδης? επίσης από τις αιμορραγίες και τις αιμορροΐδες. Αυτά πρέπει να εξετάζουμε, καθώς και τις συνέπειές τους…»
«Στην Κρανώνα, το καλοκαίρι, εμφανίστηκαν περιπτώσεις άνθρακα, με τη ζέστη και τις άφθονες και αδιάκοπες βροχές? συνέβαιναν ιδιαίτερα όταν φυσούσε νοτιάς. Στο δέρμα συσσωρεύονταν νοσηρά υγρά και, κλεισμένα καθώς ήταν, ζεσταίνονταν και προκαλούσαν φαγούρα. Αργότερα σχηματίζονταν φουσκάλες, παρόμοιες με εκείνες που προκαλούνται στα εγκαύματα. Οι άρρωστοι αισθάνονταν κάψιμο κάτω από το δέρμα τους.
Όταν κάνει ζέστη σε περίοδο ανομβρίας, οι πυρετοί εμφανίζονται το πιο πολύ χωρίς ιδρώτα? τότε, αν ψιχαλίσει, στην αρχή εμφανίζεται ελαφρά εφίδρωση. Στις περιπτώσεις τούτες η κρίση της αρρώστιας είναι δυσκολότερη απ’ ό,τι σε άλλες? ωστόσο είναι λιγότερο δύσκολη, αν εμποδίζεται από τις εξωτερικές συνθήκες παρά από την πορεία της ίδιας της αρρώστιας. Οι καύσοι εμφανίζονται ιδιαίτερα το καλοκαίρι, αλλά και σε άλλες εποχές?το καλοκαίρι όμως έχουν πιο ξερή μορφή.
Το φθινόπωρο παρουσιάζονται προπάντων εντερικά σκουλήκια και καρδιαλγίες, αν και η καρδιαλγία είναι λιγότερο βλαβερή από την ίδια την καρδιοπάθεια. Τα εντερικά σκουλήκια και η πάθηση που αναφέραμε ενοχλούν το βράδυ. Τη μέρα όμως είναι πιο ενοχλητικά, όχι μόνο γιατί το σώμα κουράζεται περισσότερο, αλλά και γιατί τέτοια είναι η φύση τους.
Το φθινόπωρο εμφανίζονται συνήθως οι πιο βαριές και πιο θανατηφόρες αρρώστιες. Η κατάσταση είναι παρόμοια με τους παροξυσμούς του δειλινού, αφού η περιοδικότητα των ασθενειών σε σχέση με το έτος είναι ίδια με την περιοδικότητα που εμφανίζει η συγκεκριμένη αρρώστια μέσα στην ημέρα…
Στις ομαλές εποχές και τις ομαλές χρονιές που εμφανίζουν τα κατάλληλα φαινόμενα στον κατάλληλο χρόνο, οι αρρώστιες είναι ομαλές και η κρίση τους πολύ εύκολη. Στις ακατάστατες εποχές οι αρρώστιες είναι ακατάστατες και η κρίση τους δύσκολη: τούτο συμβαίνει στην Πέρινθο, όπου ο άνεμος, η νηνεμία, η βροχή, η ξηρασία, η ζέστη ή το κρύο λείπουν ή εμφανίζονται με μεγαλύτερη ένταση από το κανονικό. Η άνοιξη είναι συνήθως η πιο υγιεινή εποχή με το μικρότερο ποσοστό θνησιμότητας…»?
«Φτάσαμε στην Πέρινθο περίπου την εποχή του θερινού ηλιοστασίου. Ο χειμώνας ήταν ήπιος με νότιους ανέμους. Η άνοιξη και το καλοκαίρι πέρασαν χωρίς να βρέξει καθόλου, μέχρι που έδυσε ο αστερισμός των Πλειάδων? κι αν έβρεξε λίγο, δεν ήταν παρά ψιχάλα. Τα μελτέμια δε φύσηξαν σχεδόν καθόλου, κι αν φύσηξαν, φύσηξαν με τρόπο άτακτο.
Το καλοκαίρι εξαπλώθηκαν πολλοί καύσοι χωρίς εμετούς? επίσης διαταραχές του πεπτικού συστήματος και κόπρανα αραιά, νερουλά, χωρίς αποβολή χολής, αφρισμένα, άφθονα, με ίζημα κάποτε, όταν έμεναν ακίνητα? ήταν παρόμοια με λουλάκι, πάντα άσχημα, ακόμα κι όταν τα άφηναν εκτεθειμένα στο ύπαιθρο.
Εξαιτίας των συμπτωμάτων τούτων πολλοί έπεσαν σε κώμα και παραλήρημα, και άλλοι βρέθηκαν στην κατάσταση τούτη μετά από ύπνο…»?
«Χρονιά με νότιους ανέμους, βροχοπτώσεις και συνεχή άπνοια. Όταν πλησίαζε η ανατολή του Αρκτούρου, ενώ την προηγούμενη περίοδο είχε επικρατήσει για ένα χρόνο ξηρασία, έβρεξε πολύ και φύσηξαν νότιοι άνεμοι. Το φθινόπωρο ήταν σκοτεινό και συννεφιασμένο, με άφθονες βροχές. Ο χειμώνας είχε νοτιάδες, υγρασία και ήταν ήπιος. Πολύ καιρό μετά το ηλιοστάσιο, κοντά στην ισημερία, ο χειμωνιάτικος καιρός ξαναγύρισε και κατά την ισημερία εμφανίστηκαν βοριάδες και χιόνια, που δεν κράτησαν όμως πολύ.
Η άνοιξη είχε πάλι νοτιάδες και άπνοια? έπεσαν πολλές βροχές σε όλο αυτό το διάστημα μέχρι την ανατολή του Κυνός. Το καλοκαίρι ήταν αίθριο και ζεστό, με ισχυρό καύσωνα. Τα μελτέμια φύσηξαν για λίγο και άτακτα. Με την ανατολή του Αρκτούρου έπεσαν πάλι άφθονες βροχές και φύσηξαν βοριάδες. Επειδή το έτος επικράτησαν νοτιάδες, υγρασία και ήπιες καιρικές συνθήκες, η υγεία των ανθρώπων ήταν καλή το χειμώνα, πλην των φυματικών, που θα αναφέρω παρακάτω.
Από τις αρχές της άνοιξης, ταυτόχρονα με τα κύματα ψύχους, παρατηρήθηκαν πολλές περιπτώσεις ανεμοπυρώματος, άλλες από κάποια παθολογική αιτία κι άλλες όχι….»
«Σε όλες τις περιπτώσεις που περιέγραψα η άνοιξη ήταν η χειρότερη εποχή και προκαλούσε τους περισσότερους θανάτους. Το καλοκαίρι ήταν η πιο ευνοϊκή εποχή, και τότε χάθηκαν οι λιγότεροι. Το φθινόπωρο και την εποχή των Πλειάδων, το ποσοστό θνησιμότητας ήταν πάλι μεγάλο , την τέταρτη μέρα.
Μου φαίνεται φυσικό ο ερχομός του καλοκαιριού να είναι ευνοϊκός. Ο ερχομός του χειμώνα θεραπεύει τις αρρώστιες του καλοκαιριού και ο ερχομός του καλοκαιριού τις αρρώστιες του χειμώνα. Ωστόσο, το συγκεκριμένο καλοκαίρι δεν ήταν καθόλου ομαλό?η ζέστη έπιασε ξαφνικά, με νοτιάδες και νηνεμία, ωστόσο η αλλαγή από την προηγούμενη κατάσταση αποδείχτηκε ευεργετική.
Θεωρώ σημαντικό μέρος της ιατρικής τέχνης να μπορεί κάποιος να ερευνά όσα σωστά έχουν γραφτεί. Όποιος μάθει και χρησιμοποιεί τα πράγματα τούτα, Δε νομίζω πως θα κάνει σφάλματα κατά την άσκηση της ιατρικής. Πρέπει ν’ αντιλαμβάνεται κανείς ακριβώς την κατάσταση των εποχών αλλά και των ασθενειών? του κοινού καλού ανάμεσα στην κατάσταση της εποχής και της αρρώστιας, όπως επίσης και του κοινού κακού ανάμεσα στην κατάσταση της εποχής και της αρρώστιας? να εξετάζεται επίσης ποια ασθένεια είναι μακροχρόνια και ακίνδυνη, ποια βαριά και θανατηφόρα, ποια βαριά και ακίνδυνη. Με βάση τις διαπιστώσεις τούτες είναι εύκολο να εξεταστεί η σειρά των κρίσιμων ημερών και να γίνει η πρόγνωση. Όποιος γνωρίζει τα πράγματα τούτα, μπορεί να καθορίσει σε ποιον είναι απαραίτητη η θεραπευτική αγωγή, και συνάμα ποιος θα είναι ο χρόνος και η μέθοδός της».?
«Ύστερα από τις Πλειάδες επικράτησε καλός καιρός με σύννεφα και ομίχλη. Κρίσεις εκδηλώθηκαν την πέμπτη, την έκτη, την έβδομη μέρα ή και αργότερα ακόμα? εμφανίστηκαν πυρετοί με υποτροπές, ως ένα βαθμό περιοδικοί, ανορεξία, χολικές καταστάσεις, δυσεντερίες με ανορεξία και πυρετό. Γύρω στη δύση των Πλειάδων φύσηξαν δυνατοί νοτιάδες? εκδηλώθηκαν αιμορραγίες και τριταίοι πυρετοί με έντονα ρίγη…
Εποχιακές συνθήκες? ποιες αρρώστιες εμφανίζονται συνήθως, σε ποιες εποχές και σε ποιες περιοχές? πότε οι ασθένειες είναι σε έξαρση και πότε φθάνουν σε κρίση? καθημερινός παροξυσμός? πρώιμη εμφάνιση και καθυστέρηση , την τρίτη και την τέταρτη περίοδο? ποιες οι περίοδοι εμφάνισης των κρίσιμων φαινομένων, όπως οι εμετοί? πότε δεν εμφανίζονται? ποια αποστήματα παρουσιάζουν υποτροπές? κροταφικές φλέβες, κατάπτωση, αλλαγές του χρώματος, πριν από τις κρίσεις και όταν η αρρώστια δεν παρουσιάζει κρίση? διάταση του δέρματος χωρίς κρίση, αδυναμία της όρασης, σκληρότητα και ξηρότητα του σώματος…».?
«Ο πυγμάχος Βίας, πολυφάγος από τη φύση του, συνέβη να προσβληθεί από χολερική πάθηση εξαιτίας κρεοφαγίας, και μάλιστα ύστερα από κατανάλωση χοιρινού, πλούσιου σε αίμα, και αφού μέθυσε με αρωματικό κρασί και πήρε γλυκίσματα, μελόπιτες, πεπόνι, γάλα και φρέσκο ζωμό από κριθάλευρο. Οι χολερικές παθήσεις και οι περιοδικοί πυρετοί παρουσιάζονται το καλοκαίρι…
Η αδελφή του Διοπείθη είχε ημιτριταίο και έντονη καρδιαλγία την ώρα του παροξυσμού, που κράτησε όλη την ημέρα. Η καρδιαλγία ήταν περίπου ίδια και στις άλλες γυναίκες, μόνο που παρουσιαζόταν κατά τη δύση των Πλειάδων. Τα περιστατικά τούτα ήταν σπανιότερα στους άντρες…
Ο Επίμαρχος γύρω στη δύση των Πλειάδων ένοιωσε πόνο στον ώμο, βάρος στο βραχίονα και μούδιασμα. Οι εμετοί ήταν συχνοί και για ποτό έπινε νερό…».?
«Το φθινόπωρο εμφανίζονται εντερικά σκουλήκια, καρδιαλγίες, ρίγη και μελαγχολίες. Πρέπει να εξετάζετε τους παροξυσμούς στην αρχή και σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας, για παράδειγμα τους παροξυσμούς που εμφανίζονται το βράδυ και κατά τη διάρκεια του έτους? το βράδυ επίσης εμφανίζονται και τα σκουλήκια…
Εκδηλώθηκε βήχας γύρω στο χειμερινό ηλιοστάσιο τη δέκατη πέμπτη ή την εικοστή μέρα εξαιτίας των συχνών εναλλαγών νοτιάδων, βοριάδων και χιονοπτώσεων. Από τα καιρικά τούτα φαινόμενα άλλα κράτησαν λιγότερο κι άλλα περισσότερο. Μετά από αυτά εκδηλώθηκαν πολλές περιπνευμονίες. Πριν από την ισημερία οι περισσότεροι άρρωστοι σημείωσαν υποτροπή, συνήθως την τεσσαρακοστή μέρα από την έναρξη της αρρώστιας. Σε κάποιους η υποτροπή ήταν σύντομη και η κρίση εύκολη, κάποιοι άλλοι παρουσίασαν φλεγμονές στη φαρυγγική κοιλότητα, άλλοι κυνάγχη, άλλοι παραλύσεις και άλλοι, προπάντων παιδιά, νυχταλωπία…
την ηλιακή θερμότητα, το κρύο, την υγρασία, τη ξηρασία, αλλά και τις μεταβολές τους, από ποια στάδια περνούν, πώς ήταν πριν, πώς είναι τώρα…
την εποχή του έτους, όπου εκδηλώνονται πρωιμότερα ή καθυστερημένα τα συμπτώματα? ακόμη αν η εποχή ήταν βροχερή ή ανυδρη, ζεστή ή κρύα, με νηνεμία ή ανέμους, καθώς και ποιοι άνεμοι επικράτησαν στην αρχή, ποιοι στη μέση, ποιοι στο τέλος, ποιοι σε όλη τη διάρκεια της περασμένης εποχής ή της τωρινής.
ποια είναι η εποχή της αρρώστιας, ποια η διάρκειά της, τα επακόλουθά της, οι περίοδοί της, ποιες περίοδοι ήταν οι μεγαλύτερες, με τα μεγαλύτερα διαστήματα, ποια είναι η πορεία , ποια η πορεία ολόκληρης της ασθένειας, η χαλάρωσή της, η κορύφωσή της, ποια περιστατικά περισσότερο ή λιγότερο σοβαρά παρουσιάζει, πότε, με ποιο τρόπο, σε ποια εποχή και ηλικία…».?
Στο «περί διαίτης», που αποτελείται από τέσσερα βιβλία, ο Ιπποκράτης ασχολήθηκε με τον τρόπο διατροφής και διαβίωσης των ατόμων. Η διαιτητική κατέχει στη διδασκαλία του Ιπποκράτη πολύ σημαντική θέση και η σημασία που της αποδίδεται είναι μεγάλη. Σε αρκετά σημεία ο Ιπποκράτης αναφέρεται στο κλίμα, γιατί θεωρεί ότι η διατροφή του ατόμου πρέπει να ποικίλει ανάλογα με τις εποχές του έτους, τις κλιματολογικές συνθήκες και τις μεταβολές του καιρού. Παραθέτουμε τα εδάφια από τα παραπάνω βιβλία, που σχετίζονται με το κλίμα:
«Είναι ανάγκη, όπως φαίνεται, να προσδιοριστεί ακριβώς η δύναμη των σωματικών κόπων, τόσο των φυσικών όσο και των τεχνητών, ποιοι από αυτούς συμβάλλουν στην ανάπτυξη και ποιοι στη φθορά της σάρκας? και όχι μόνο αυτό, αλλά και την αναλογία των ασκήσεων με την ποσότητα του φαγητού, την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, την ηλικία, τις εποχές του έτους, τις μεταβολές των ανέμων, τη γεωγραφική θέση του τόπου διαμονής και τις κλιματολογικές συνθήκες τη συγκεκριμένη χρονιά. Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει την ανατολή και τη δύση των άστρων, για να ξέρει να προφυλάσσεται από τις αλλαγές και τις υπερβολές της τροφής, των ποτών, του ανέμου και ολόκληρου του περιβάλλοντος, απ’ όπου προέρχονται οι ασθένειες των ανθρώπων…».?
«Η θέση και η φύση κάθε χώρας πρέπει να προσδιορίζεται με τον ακόλουθο τρόπο: Γενικά μπορεί κανείς να πει πως οι περιοχές που βρίσκονται προς το νότο, έχουν θερμότερο και ξηρότερο κλίμα απ’ όσες βρίσκονται προς βορά, γιατί βρίσκονται πιο κοντά στον ήλιο. Τα έθνη και τα προϊόντα της γης αυτών των περιοχών είναι κατ’ ανάγκη ξηρότερα, πιο ζεστά και πιο δυνατά απ’ ό,τι είναι στις αντίθετες χώρες, για παράδειγμα οι κάτοικοι της Λιβύης σε σύγκριση με τους κατοίκους του Πόντου, αλλά και τα έθνη που ζουν κοντά στους μεν και τους δε.
Στις χώρες που υπάρχουν βουνά προς τα νότια, οι νότιοι άνεμοι φυσούν ξηροί και νοσηροί. Όπου υπάρχουν βουνά προς τα βόρεια, οι βόρειοι άνεμοι προκαλούν διαταραχές και ασθένειες. Όπου υπάρχουν κοίλες περιοχές στα βόρεια των πόλεων ή προβάλλει από τη θάλασσα κάποιο νησί απέναντί τους, με τους καλοκαιρινούς ανέμους επικρατεί εκεί ζεστό και ανθυγιεινό κλίμα, γιατί κανένας άνεμος δε φυσά από το βοριά για να καθαρίσει την ατμόσφαιρα και η περιοχή δε δροσίζεται καθόλου από τους καλοκαιρινούς ανέμους επικρατεί εκεί ζεστό και ανθυγιεινό κλίμα, γιατί κανένας άνεμος δε φυσά από το βοριά για να καθαρίσει την ατμόσφαιρα από και η περιοχή δε δροσίζεται καθόλου από τους καλοκαιρινούς ανέμους. Τα νησιά που βρίσκονται κοντά στην ηπειρωτική χώρα, έχουν βαρύτερο χειμώνα? όσα όμως βρίσκονται στα ανοιχτά της θάλασσας έχουν πιο ήπιο χειμώνα.
Τα αίτια που δημιουργούν καθένα είδος ανέμου, πρέπει ν’ αναγνωρίζονται με τον παρακάτω τρόπο: Ο βόρειος άνεμος πνέει ψυχρός και υγρός, γιατί προέρχεται από τέτοιες περιοχές και διασχίζει τέτοιους τόπους, όπου ο ήλιος δε φθάνει για να αποξηράνει τον αέρα και να απορροφήσει την υγρασία? φτάνει λοιπόν στις κατοικήσιμες περιοχές με όλη του την ένταση, σε περίπτωση που δεν αλλοιώνεται από τη γεωγραφική θέση της περιοχής. Είναι πάρα πολύ ψυχρός για όσους κατοικούν πολύ κοντά σε τούτες τις περιοχές, ενώ είναι πολύ πιο ήπιος για τους κατοίκους απομακρυσμένων τόπων. Ο νότιος άνεμος πνέει από περιοχές που παρουσιάζουν ανάλογα καιρικά φαινόμενα με το βοριά. Όταν φυσά από το νότιο πόλο και προέρχεται από πολλά χιόνια, πάγους και ισχυρούς παγετούς, αναγκαστικά η επίδρασή του στους κατοίκους των κοντινών περιοχών είναι παρόμοια με αυτήν που δεχόμαστε εμείς από το βοριά. Δεν παρουσιάζεται όμως σε όλες τις χώρες με την ίδια μορφή.
Γιατί, όταν φυσά από τα μέρη που προσεγγίζει ο ήλιος και κάτω από το νότο, η υγρασία του απορροφάται από τον ήλιο? ο άνεμος τότε ξεραίνεται και αραιώνει κι έτσι φτάνει εδώ αναγκαστικά θερμός και ξηρός. Συνεπώς, στις προσκείμενες περιοχές παρουσιάζεται με τη ζεστή και ξηρή μορφή του, όπως συμβαίνει στη Λιβύη? ξεραίνει τα φυτά και αφυδατώνει τους ανθρώπους, χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Επειδή λοιπόν δεν μπορεί να απορροφήσει υγρασία ούτε από τη θάλασσα ούτε από ποτάμια, απορροφά το υγρό στοιχείο των ζώων και των φυτών. Όταν όμως διασχίσει τη θάλασσα, θερμός και αραιωμένος όπως είναι, πλημμυρίζει με υγρασία τη χώρα που θα βρεθεί μπροστά του. Ο νότιος άνεμος είναι υποχρεωτικά ζεστός και υγρός, όταν η θέση των περιοχών δεν προκαλεί τη μεταβολή του. Ανάλογες είναι οι ιδιότητες και των άλλων ανέμων. Αναφορικά με κάθε χώρα, η κατάσταση των ανέμων είναι η ακόλουθη: Οι άνεμοι που προέρχονται από τη θάλασσα ή από τα χιόνια, πάγους, λίμνες ή ποταμούς, υγραίνουν και δροσίζουν τα πάντα, φυτά και ζώα, και είναι υγιεινοί, όσοι βέβαια δεν είναι υπερβολικά ψυχροί? τούτοι βλάπτουν, γιατί προξενούν στο σώμα μεγάλες μεταβολές θερμότητας και ψυχρότητας, πράγμα που συμβαίνει σε όσους κατοικούν σε περιοχές με βάλτους και ζέστη κοντά σε μεγάλα ποτάμια. Οι άλλοι άνεμοι που φυσούν από τις προαναφερθείσες περιοχές, είναι ευεργετικοί, γιατί καθαρίζουν τον αέρα και τον απαλλάσσουν από βρωμιές, και επιπλέον παρέχουν υγρασία στη θερμότητα της ψυχής. Οι άνεμοι που φυσούν από τη ξηρά, είναι αναγκαστικά ξηρότεροι, αφού ξεραίνονται από τον ήλιο και τη γη. Επειδή οι άνεμοι αυτοί δεν έχουν από πού ν’ αποσπάσουν την τροφή τους, απορροφούν την υγρασία των ζωντανών οργανισμών και βλάπτουν όλα τα φυτά και τα ζώα. Οι άνεμοι που διασχίζουν βουνά για να φθάσουν σε πόλεις, δεν προκαλούν μόνο ξηρασία, αλλά και διαταράσσουν τον αέρα που αναπνέουμε, καθώς και τα σώματα των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να προξενούν ασθένειες…»?
«Η ανθρώπινη διατροφή, όπως είπα και προηγουμένως, δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί με ακρίβεια, έτσι ώστε η ποσότητα της τροφής να είναι ανάλογη με τις ασκήσεις? γιατί υπάρχουν πολλά εμπόδια γι’ αυτό. Πρώτα πρώτα οι ιδιοσυστασίες των ανθρώπων διαφέρουν μεταξύ τους? οι ξηροί οργανισμοί, για παράδειγμα, είναι οι ίδιοι περισσότερο ή λιγότερο ξηροί σε σύγκριση με τους ίδιους και με τους άλλους. Το ίδιο ισχύει και για τους υγρούς, καθώς και για όλους τους άλλους. Έπειτα, οι ηλικίες δεν έχουν τις ίδιες ανάγκες. Επιπλέον, έχουν σημασία οι γεωγραφικές θέσεις των περιοχών, οι αλλαγές των ανέμων, οι μεταβολές των εποχών και η κατάσταση των ετών…»?
Ένα άλλο βιβλίο της ιπποκρατικής συλλογής στο οποίο αναφέρονται εδάφια που αφορούν την επίδραση του κλίματος στον άνθρωπο είναι οι «αφορισμοί». Γράφει:
“Οι ασθένειες προκαλούνται κυρίως με τις μεταβολές των εποχών και κατά τη διάρκεια των εποχών, χάρη στις μεγάλες εναλλαγές κρύου και ζέστης. Σε άλλες περιπτώσεις προκαλούνται επίσης με ανάλογο τρόπο.
Οι ιδιοσυγκρασίες των ατόμων είναι από τη φύση τους άλλοτε σε καλή, άλλοτε σε κακή κατάσταση το καλοκαίρι, με άλλες πάλι συμβαίνει το ίδιο το χειμώνα.
Ορισμένες ασθένειες και ορισμένες ηλικίες είναι από τη φύση τους σε καλή ή κακή κατάσταση τη μια ή την άλλη εποχή, στον ένα ή στον άλλο τόπο, σύμφωνα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ζωής.
Όταν στις διάφορες εποχές του έτους έχουμε την ίδια μέρα πότε ζέστη, πότε κρύο, πρέπει να περιμένουμε αρρώστιες το φθινόπωρο.
Οι νοτιάδες προκαλούν βαρηκοΐες, σκοτοδίνες, βάρος στο κεφάλι, νωθρότητα και εξάντληση του οργανισμού. Τέτοια νοσηρά φαινόμενα εμφανίζονται, όταν επικρατήσουν αυτοί οι άνεμοι. Οι βοριάδες προκαλούν βήχα, πονόλαιμο, δυσκοιλιότητα, δυσουρία με ρίγη, πόνους στα πλευρά και το στήθος• όταν επικρατήσουν αυτοί οι άνεμοι, πρέπει να περιμένουμε τέτοια νοσηρά φαινόμενα.
Όταν το καλοκαίρι είναι ίδιο με την άνοιξη, πρέπει να περιμένουμε άφθονες εφιδρώσεις στις εμπύρετες ασθένειες.
Σε εποχές ξηρασίας εκδηλώνονται υψηλοί πυρετοί• κι αν η ξηρασία καλύπτει μεγάλο μέρος του έτους, αυτά θα είναι τα αποτελέσματα στον ανθρώπινο οργανισμό και τέτοιες ασθένειες κυρίως πρέπει να περιμένουμε.
Όταν οι εποχές εναλλάσσονται ομαλά και σταθερά, εκδηλώνονται ελαφρές ασθένειες και η θεραπεία τους είναι εύκολη• όταν όμως η εναλλαγή γίνεται με ανώμαλο τρόπο, προκαλούνται ασθένειες ανώμαλες και δυσίατες.
Το φθινόπωρο οι ασθένειες εκδηλώνονται με οξύτατη και θανατηφόρα συνήθως μορφή• η άνοιξη είναι πολύ υγιεινή εποχή και η θνησιμότητα στη διάρκειά της είναι πολύ περιορισμένη.
Το φθινόπωρο είναι κακή εποχή για τους φθισικούς.
Σχετικά με τις εποχές, αν το χειμώνα δεν βρέξει και οι άνεμοι είναι βόρειοι, ενώ η άνοιξη είναι βροχερή και με νοτιάδες, το καλοκαίρι θα εκδηλωθούν αναγκαστικά υψηλοί πυρετοί, οφθαλμίες και δυσεντερίες, ιδιαίτερα στις γυναίκες και τους άντρες με υγρή ιδιοσυστασία.
Αν ο χειμώνας έχει νοτιάδες και είναι βροχερός και ήπιος, και επακολουθήσει άνοιξη χωρίς βροχές και με βόρειους ανέμους, οι γυναίκες που πρόκειται να γεννήσουν την άνοιξη, αποβάλλουν με την παραμικρή αφορμή• όσες πάλι γεννήσουν κανονικά, φέρνουν στον κόσμο παιδιά αδύναμα και φιλάσθενα, που πεθαίνουν αμέσως ή ζουν καχεκτικά και με ασθενική κράση• ο υπόλοιπος πληθυσμός προσβάλλεται από δυσεντερίες και ξηροφθαλμίες και οι ηλικιωμένοι από καταρροϊκές ασθένειες με συνέπεια τον θάνατο μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Αν το καλοκαίρι επικρατήσει ξηρασία με βοριάδες, και το φθινόπωρο βρέξει με νοτιάδες, το χειμώνα εκδηλώνονται πονοκέφαλοι, βήχας, βραχνάδες και κόρυζες, και μερικοί άνθρωποι προσβάλλονται από φυματίωση.
Αν όμως το φθινόπωρο φυσήξουν βοριάδες και δεν βρέξει, ωφελούνται οι υγρές ιδιοσυστασίες και οι γυναίκες• οι υπόλοιποι άνθρωποι θα προσβληθούν από ξηροφθαλμίες, υψηλούς πυρετούς, κόρυζες και κάποτε μάλιστα από παροξυσμούς μελαγχολίας.
Από τις καιρικές συνθήκες του έτους γενικά ο ξηρός καιρός είναι υγιεινότερος από τον υγρό, και η θνησιμότητα κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι περιορισμένη.
Οι ασθένειες που εκδηλώνονται με βροχερό καιρό είναι ως επί το πολύ μακροχρόνιοι πυρετοί, γαστρικές καταρροές, σηπτικές καταστάσεις, επιληψίες, αποπληξίες και παθήσεις του λαιμού• η ξηρασία προκαλεί φυματικές καταστάσεις, οφθαλμίες, ασθρίτιδες, στραγγουρίες και δυσεντερίες.
Από τις καθημερινές καιρικές καταστάσεις, οι βοριάδες κάνουν το σώμα σφριγηλό, δίνουν δύναμη, ευκινησία, καλό χρώμα, βελτιώνουν την ακοή, στεγνώνουν την κοιλιά, ερεθίζουν τα μάτια και, αν προϋπάρχει κάποιος πόνος στο στήθος, γίνεται πιο έντονος• οι νοτιάδες υγραίνουν και διαλύουν το σώμα, αδυνατίζουν την ακοή, προκαλούν βάρος στο κεφάλι και ιλίγγους, δυσκολεύουν τις κινήσεις των ματιών και του σώματος και προκαλούν δυσκοιλιότητα.
Σχετικά με τις εποχές, την άνοιξη και τις αρχές του καλοκαιριού, τα παιδιά και τα άτομα που βρίσκονται πιο κοντά στην παιδική ηλικία, νιώθουν θαυμάσια κι έχουν εξαιρετική υγεία• το καλοκαίρι κι ένα μέρος από το φθινόπωρο, νοιώθουν έτσι οι ηλικιωμένοι• το υπόλοιπο μέρος του φθινοπώρου και το χειμώνα νοιώθουν καλά οι μεσήλικες.
Όλες οι ασθένειες εκδηλώνονται όλες τις εποχές• μερικές εκδηλώνονται και φθάνουν στον παροξυσμό τους σε ορισμένες εποχές.
Την άνοιξη επικρατούν καταστάσεις μανίας, μελαγχολίας και επιληψίας• αιμορραγίες, κυνάγχες, συνάχι, βραχνάδα, βήχας, λέπρες, λειχήνες, αλφοί, πολλά εξανθήματα με πληγές, οιδήματα και αρθριτικές παθήσεις.
Το καλοκαίρι επικρατούν ορισμένες από τις προηγούμενες παθήσεις, επίμονοι πυρετοί, καύσοι, πολλοί τριταίοι πυρετοί, εμετοί, διάρροιες, οφθαλμίες, πόνοι στα αυτιά, πληγές στο στόμα, σήψεις γεννητικών οργάνων και ίδρωα.
Το φθινόπωρο επικρατούν πολλές καλοκαιρινές ασθένειες, τεταρταίοι πυρετοί, διαλλείποντες πυρετοί, διογκώσεις της σπλήνας, υδρωπικίες, φθίσεις, στραγγουρίες, λειεντερίες, δυσεντερίες, ισχιαλγίες, κυνάγχες, άσθματα, ειλεοί, επιληψίες, καταστάσεις μανίας και μελαγχολίας.
Τον χειμώνα επικρατούν πλευρίτιδες, περιπνευμονίες, κόρυζες, βραχνάδες, βήχες, πόνοι στο στήθος, τα πλευρά και τη μέση, πονοκέφαλοι, ίλιγγοι, αποπληξίες….”?
Ένα άλλο έργο που έχει σχέση με το θέμα μας είναι το «περί χυμών», το οποίο έχει ως κύριο θέμα του τους χυμούς του ανθρωπίνου σώματος. Η ιπποκρατική σχολή πίστευε ότι το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από τέσσερα βασικά στοιχεία, αέρα, γη, νερό και φωτιά, τα οποία ενώνονται μεταξύ τους και συνθέτουν τα διάφορα τμήματα. Η υγεία εξασφαλίζεται όταν η ποσότητα των χυμών αυτών στον οργανισμό δεν ξεπερνά το φυσιολογικό μέτρο και όταν βρίσκονται σε αρμονική ανάμειξη μεταξύ τους. Αντίθετα, η έλλειψη ή ο πλεονασμός ενός χυμού ή η απομόνωσή του από τους άλλους προκαλεί ασθένεια. Η σύσταση του σώματος στους χυμούς, άρα και η εμφάνιση των ασθενειών, εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες. Έτσι διαβάζουμε τα εξής:
“Όσον αφορά το είδος των ασθενειών, άλλες παρουσιάζονται εκ γενετής- μπορεί να τις μάθει ρωτώντας- και προέρχονται από την περιοχή(γιατί ανάμεσα στους πολλούς κατοίκους υπάρχουν πολλοί που τις γνωρίζουν). Άλλες οφείλονται στο σώμα, τη διατροφή, την κατάσταση της νόσου ή στις εποχές. Οι περιοχές που είναι σε άσχημη θέση σε σχέση με τις εποχές δημιουργούν αρρώστιες ανάλογες με την κατάσταση της εποχής. Έτσι, οι ανωμαλίες ζέστης ή κρύου την ίδια μέρα προκαλούν στον τόπο ασθένειες φθινοπωρινές. Ανάλογα συμβαίνει και με τις άλλες εποχές. Οι οσμές από τη λάσπη ή τα έλη γεννούν αρρώστιες, όπως και από τα νερά προκαλούνται λιθιάσεις, παθήσεις της σπλήνας, και όταν τα νερά βρίσκονται υπό την επίδραση καλών ή κακών ανέμων.
Το είδος των ασθενειών και η κατάσταση των οργανισμών σε μια εποχή εξαρτώνται από τα ακόλουθα: αν οι εποχές προχωρούν ομαλά και κανονικά, προκαλούν αρρώστιες με εύκολη κρίση. Οι αρρώστιες που είναι συνηθισμένες σε κάθε τόπο ανάλογα με τις εποχές, έχουν φανερά χαρακτηριστικά. Θα είναι όμοιες ή ανόμοιες με οποιεσδήποτε μεταβολές γίνουν τη συγκεκριμένη εποχή. Αν η εποχή προχωρεί ομαλά, θα έχουν τον ίδιο χαρακτήρα και θα τείνουν προς το ίδιο σημείο, παράδειγμα ο φθινοπωρινός ίκτερος, γιατί το κρύο διαδέχεται τη ζέστη και η ζέστη το κρύο. Αν το καλοκαίρι ευνοεί τις εκκρίσεις χολής και η χολή αυξηθεί και παραμείνει στον οργανισμό, τότε προκαλείται επίσης αύξηση του μεγέθους της σπλήνας. Αν η άνοιξη έχει τέτοια πορεία, αυτή την εποχή θα δημιουργηθούν ίκτεροι. Η κίνηση τούτη προς αυτή την κατεύθυνση είναι ανάλογη με την εποχή. Όταν το καλοκαίρι μοιάζει με την άνοιξη, εμφανίζονται ιδρώτες κατά τους πυρετούς? δεν είναι συνεχείς ούτε υπερβολικά έντονοι και δεν ξεραίνουν πολύ τη γλώσσα. Όταν η άνοιξη μοιάζει με τον χειμώνα και φαίνεται σαν όψιμος χειμώνας, τότε και οι αρρώστιες είναι χειμωνιάτικες, με βήχα, περιπνευμονίες, κυνάγχες. Το ίδιο και το φθινόπωρο, αν δεν αρχίσει στην ώρα του και ξαφνικά χειμωνιάσει, δεν δημιουργεί συνεχώς ανάλογες ασθένειες αλλά ανώμαλες, γιατί δεν άρχισε κανονικά. Έτσι, οι εποχές, όπως και οι αρρώστιες, εμφανίζονται χωρίς κρίση και τάξη, αν εκδηλώνονται ή κρίνονται πρόωρα ή αν αφήνουν κατάλοιπα. Γιατί και οι εποχές ρέπουν προς τις υποτροπές και έτσι γεννούν αρρώστιες. Πρέπει, λοιπόν, να εξετάζει κανείς από πριν, σε ποια κατάσταση βρίσκονται τα σώματα των ανθρώπων, όταν αλλάζουν οι εποχές.
Οι νοτιάδες δημιουργούν βαρηκοΐες, καταρράκτη στα μάτια, βάρος στο κεφάλι, νωθρότητα, ατονία. Όταν επικρατούν τέτοιοι άνεμοι, ανάλογη μορφή παίρνουν και οι ασθένειες. Παρουσιάζονται μαλακά έλκη, ιδίως στο στόμα και τα γεννητικά όργανα. Αν φυσούν βόρειοι άνεμοι, εμφανίζονται βήχας, προβλήματα στον φάρυγγα, δυσκοιλιότητα, δυσουρίες με ρίγη, πόνοι στα πλευρά και στο στέρνο. Τέτοιες ασθένειες μάλλον αναμένονται, όταν επικρατούν βόρειοι άνεμοι. Αν η επικράτηση αυτών των ανέμων είναι μεγαλύτερη, πυρετοί ακολουθούν τις ξηρασίες και τις βροχές, ανάλογα με τι προηγήθηκε από την επικράτηση αυτή και ανάλογα επίσης με την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στους ανθρώπους η προηγούμενη εποχή, καθώς και με την επικράτηση του ενός ή του άλλου χυμού. Αλλά συμβαίνουν και ανομβρίες με νοτιάδες και βοριάδες. Μεγάλη σημασία έχει και τούτο: άλλος χυμός επικρατεί σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, π.χ το θέρος δημιουργεί έκκριση χολής, την άνοιξη πλεονάζει το αίμα, κ.ο.κ.
Οι μεταβολές του καιρού γεννούν κυρίως τις ασθένειες, και μάλιστα οι μεγαλύτερες ασθένειες προκαλούνται από τις μεγάλες μεταβολές στις εποχές καθώς επίσης και από άλλα. Σε όσες εποχές οι μεταβολές γίνονται βαθμιαία, αυτές είναι που παρέχουν τη μεγαλύτερη ασφάλεια, όπως ακριβώς και η κλιμάκωση στη δίαιτα, στο κρύο και τη ζέστη, καθώς και οι ηλικίες που μεταβάλλονται με αυτό τον τρόπο.
Οι οργανισμοί των ανθρώπων είναι ανάλογοι με τις εποχές? άλλοι είναι από τη φύση σε καλή ή κακή κατάσταση το καλοκαίρι και άλλοι τον χειμώνα. Άλλοι είναι καλά ή άσχημα διατεθειμένοι απέναντι σε ορισμένη περιοχή, ηλικία, τρόπο ζωής, κατάσταση της ασθένειας. Οι ηλικίες επίσης έχουν ευνοϊκές και δυσμενείς εποχές, περιοχές, τρόπο ζωής και κατάσταση των ασθενειών. Ο τρόπος ζωής, οι τροφές, τα ποτά είναι ανάλογα με τις εποχές. Ο χειμώνας δεν ευνοεί τη δουλειά, η διατροφή του ανθρώπου είναι ώριμη και απλή, γιατί αυτό έχει μεγάλη σημασία. Η πρώτη περίοδος του φθινοπώρου ευνοεί την εργασία, την έκθεση στον ήλιο, τα πολλά ποτά, την ακατάστατη τροφή, την οινοποσία και τους καρπούς”.?
Στο «περί ιερής νούσου» ο Ιπποκράτης αναφέρει πάλι για την επίδραση των κλιματολογικών συνθηκών. Γράφει: «Όταν αλλάζει ο άνεμος, για τούτο πιστεύω πως τους καταλαμβάνουν κρίσεις της αρρώστιας, και μάλιστα περισσότερο όταν ο άνεμος γυρίζει σε νοτιά, με δεύτερους στη σειρά τους βοριάδες και ύστερα όλους τους άλλους ανέμους. Γιατί τούτοι είναι οι ισχυρότεροι άνεμοι και οι περισσότερο αντίθετοι μεταξύ τους και ως προς τη θέση και ως προς τη δύναμή τους»
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι απόψεις του Ιπποκράτη για το πώς πρέπει να μεταβάλλεται η δίαιτα σε σχέση με το κλίμα που επικρατεί όπως μας τις παρουσιάζει στο «περί διαίτης υγιεινής». Γράφει:
“Οι συνηθισμένοι άνθρωποι πρέπει ν’ ακολουθούν τον παρακάτω τρόπο διατροφής: Τον χειμώνα να τρώνε όσο το δυνατόν περισσότερο και να πίνουν όσο το δυνατό λιγότερο. Το ποτό τους να είναι οίνος όσο το δυνατό λιγότερο αραιωμένος και η τροφή τους ν’ αποτελείται από ψωμί και όλα τα ψητά. Να καταναλώνουν όσο το δυνατό λιγότερα λαχανικά κατά τη διάρκεια τούτης της εποχής. Μ’ αυτό τον τρόπο το σώμα τους θα είναι κατά μεγάλο μέρος ξηρό και θερμό. Όταν έλθει η άνοιξη, πρέπει τότε να πίνουν περισσότερο κρασί αραιωμένο με πιο πολύ νερό και σε μικρές ποσότητες κάθε φορά. Να παίρνουν τροφή μαλακότερη και σε λιγότερη ποσότητα και να αντικαθιστούν το σιταρένιο ψωμί με κριθαρένιο. Ανάλογα, πρέπει να ελαττώνουν και τα φαγητά και όλα να τα τρώνε βραστά αντί ψητά.
Με τον ερχομό πια της άνοιξης να τρώνε λίγα λαχανικά, έτσι ώστε να προετοιμαστούν για το καλοκαίρι χρησιμοποιώντας τροφές μαλακότερες, φαγητά βρασμένα ή και ωμά• τα ποτά τους να είναι όσο το δυνατό πιο αραιωμένα με νερό, και σε πολύ μεγάλες ποσότητες• μ’ αυτό τον τρόπο η μεταβολή δεν θα είναι μεγάλη αλλά σταδιακή και όχι απότομη. Το καλοκαίρι πρέπει να τρέφονται με μαλακό κριθαρένιο ψωμί, με ποτό νερωμένο και άφθονο και με φαγητά βρασμένα. Τούτα πρέπει να χρησιμοποιούν, όταν είναι καλοκαίρι, για να διατηρείται το σώμα δροσερό και μαλακό. Γιατί η εποχή είναι ζεστή και ξερή με αποτέλεσμα να υπερθερμαίνει και να αφυδατώνει το σώμα• πρέπει λοιπόν να καταπολεμηθεί με τούτο τον τρόπο ζωής. Με ανάλογο τρόπο, όπως έγινε η προετοιμασία για τη μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη, έτσι θα γίνει και η προετοιμασία για το πέρασμα από την άνοιξη στο καλοκαίρι, ελαττώνοντας την τροφή και αυξάνοντας το ποτό. Έτσι κάνοντας κανείς τ’ αντίθετα θα περάσει από το καλοκαίρι στο χειμώνα. Το φθινόπωρο οι τροφές πρέπει πάλι ν’ αυξηθούν και να γίνουν στεγνότερες, τα φαγητά να είναι ανάλογα, τα ποτά να μειωθούν σε ποσότητα και να πίνονται λιγότερο αραιωμένα, έτσι ώστε ο χειμώνας να είναι υγιεινός και ο άνθρωπος να παίρνει ποτά λιγότερο αραιωμένα και σε μικρές ποσότητες και τροφή όσο το δυνατόν αφθονότερη και στεγνότερη. Έτσι θα είναι πάρα πολύ υγιής και θα κρυώνει ελάχιστα• γιατί η εποχή τούτη είναι πολύ κρύα και υγρή”.
Βλέπουμε λοιπόν, με βάση τα παραπάνω, τις απόψεις του Ιπποκράτη που αφορούν την επίδραση του κλίματος στην ανθρώπινη ιδιοσυστασία. Κάποιες από τις παραπάνω παρατηρήσεις έχουν αποτελέσει βασική γνώση για το σύγχρονο επιστημονικό κόσμο, κάποιες άλλες δεν παρατηρούνται πια γιατί έχουν αλλάξει οι συνθήκες υγιεινής με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και κάποιες περιμένουν σύγχρονους ερευνητές για να αποδείξουν την ορθότητά τους ή όχι.
CoR
